Szkolnictwo specjalne

„Szkoła życia”

 

Opracowała : mgr Renata Fura

 

 

 

Historia opieki nad dzieckiem w Polsce sięga czasów najdawniejszych. Już od około XII wieku znajduje się ślady działalności osób prywatnych, kościoła i stowarzyszeń charytatywnych, usiłujących zapobiegać nędzy, żebractwu, a także upośledzeniu. Chorymi, upośledzonymi i nędzarzami opiekowano się w przytułkach i domach dla biednych.

Ustawodawstwo polskie i litewskie pozbawione było elementów okrucieństwa (np. palenia na stosie) wobec psychicznie chorych i upośledzonych. Za czasów Kazimierza Wielkiego (1347r.) powstały pierwsze przepisy prawne, które aż do Sejmu Czteroletniego zabezpieczały wolność osobistą również osób z warstw niższych. Jan Olbracht wydał nakaz rejestrowania ludzi chorych i niezdolnych do pracy, ażeby zapewnić im odpowiednią opiekę. W Statucie Litewskim wydanym przez Zygmunta Starego (1529r.) zawarto po raz pierwszy przepisy, które brały w obronę upośledzonych umysłowo i psychicznie chorych. Niektórzy lekarze uważają, że była to swego rodzaju pierwsza w Polsce „ustawa psychiatryczna”.

Aż po czasy nowożytne ludźmi psychicznie chorymi i upośledzonymi zajmowały się głównie zakony, stowarzyszenia religijne, organizacje filantropijne, później rady miejskie i gminy wiejskie.

Pierwszy zakład leczniczo-wychowawczy dla dzieci głęboko upośledzonych umysłowo powstał w 1854r. w Rydze, twórcą jego był Fryderyk Plata. W 1908r. w Moskwie przy gimnazjum żeńskim powstała pierwsza szkoła specjalna dla dzieci o lekkim stopniu upośledzenia umysłowego.

Na terenie zaboru rosyjskiego pierwszą szkołę specjalną dla dzieci o lekkim stopniu upośledzenia umysłowego zorganizowała w Warszawie Michalina Stefanowska w 1917r. Na terenie zaboru pruskiego głównie na Śląsku istniały szkoły specjalne, ale miały one główny cel - wynarodowienie dzieci polskich.

Nad projektami organizacji kształcenia specjalnego w niepodległej Polsce pracowała M. Grzegorzewska. W 1922r. powstał Państwowy Instytut Pedagogiki Specjalnej, którego M. Grzegorzewska była dyrektorem przez niemal 45 lat. Jej najbliżsi współpracownicy to J. Joteyko i M. Stefanowska.

Niezrównaną konsekwencją rasistowskiej polityki w czasie II wojny światowej był negatywny stosunek do pedagogiki specjalnej. Likwidowano szkoły specjalne, zamykano szpitale psychiatryczne, wstrzymywano prace naukowo-badawcze.

W II połowie XX w do rozwoju kształcenia specjalnego upośledzonych umysłowo przyczyniła się w znacznym stopniu międzynarodowa współpraca na rzecz dzieci wymagających opieki zapoczątkowana przez lekarzy, pedagogów, działaczy społecznych i prawników. Tworzono nowe szkoły specjalne często w budynkach wygospodarowanych w posiadłościach ziemskich.

Szkoła podstawowa specjalna zapewniała dzieciom upośledzonym umysłowo kształcenie ogólne wyposażając je w niezbędne wiadomości i umiejętności z dziedziny życia społecznego. Nauczanie służyło usprawnianiu funkcji poznawczych oraz kompensowania defektów w rozwoju umysłowym uczniów.

W latach 70-tych bardzo wyraźny był postęp w rozwoju różnych form przygotowania młodzieży upośledzonej umysłowo do zawodu.

 

Szkolnictwo specjalne tak, jak i całe szkolnictwo w Polsce znalazło się w nowej sytuacji, która wymusza na nowo samookreślenie się. Ważnym staje się określenie szans i możliwości zaspokajania potrzeb oraz motywacji działania człowieka z różnymi odchyleniami od normy. Przy niepełnej sprawności tych osób mogą stanowić trudną sytuację życiową dla osiągnięcia pełnej ekspresji, kreatywności i samorealizacji. Głównym zadaniem szkolnictwa specjalnego staje się rozwój, doskonalenie i samorealizacja osób z różnymi odchyleniami od normy, aby zapobiegać ich marginalizacji i wykluczeniu społecznemu, narodowemu i kulturowemu. Problem jest ważny, bowiem (wg Raportu o edukacji w szkołach i placówkach oświatowych z 2001r) na przykładzie województwa wielkopolskiego można stwierdzić, że około 3,0% całej populacji dzieci i młodzieży powinno mieć zorganizowaną edukację i opiekę w szkołach specjalnych. Jednak około 0,5% tych dzieci nie korzysta z żadnej formy opieki i nauki szkolnej, a tylko część z nich realizuje obowiązek szkolny w systemie nauczania indywidualnego. Z ogółu uczniów niepełnosprawnych około 53% uczy się w szkołach specjalnych, a około 47% w szkołach i placówkach ogólnodostępnych. Szkoły specjalne często charakteryzują się gorszą infrastrukturą od szkół normalnych. bowiem posiadają mniej pracowni komputerowych i przedmiotowych. Obserwuje się także brak dobrych podręczników i programów nauczania dla szkół specjalnych.

Aby zapobiegać segregacyjności w kształceniu dzieci i młodzieży niepełnosprawnej należy:

§ dostosować ofertę edukacyjną szkolnictwa specjalnego dla potrzeb społeczeństwa z uwzględnieniem wzajemnej współpracy i wspólnego bezpieczeństwa,

§ znieść bariery utrudniające lub uniemożliwiające osobom rehabilitowanym normalne funkcjonowanie w społeczeństwie,

§ usprawnić działalność instytucji zajmujących się osobami niepełnosprawnymi.

W naszym województwie świętokrzyskim sytuacja też nie jest zadowalająca. Według bazy danych Pełnomocnika Rządu ds. osób niepełnosprawnych w roku szkolnym 2000/01 liczba placówek integracyjnych w woj. świętokrzyskim przedstawiała się następująco: 3 przedszkola, 5 szkół podstawowych i 1 gimnazjum.

W niniejszej pracy pragnę bliżej zająć się problemem szkoły podstawowej specjalnej dla upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym, czyli tzw. „Szkołą życia”.

Nauczanie dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym jest stosunkowo nowym problemem w Polsce i na świecie również. Pierwsza w Polsce szkoła dla tej grupy dzieci powstała w Warszawie przy ulicy Czerniakowskiej w 1963r. Od tej pory obserwuje się stały wzrost liczby tych szkół. Według stanu z września 1970r w całym kraju było 20 „Szkół życia”. Organizowano także równocześnie oddziały dla dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu głębszym przy szkołach specjalnych dla dzieci upośledzonych w stopniu lekkim.

W roku szkolnym 1993/94 były 102 szkoły tego typu, które mieściły ponad 6 tysięcy uczniów. Obecnie liczba „Szkół życia” w naszym kraju jest wciąż niewystarczająca. W małych miastach i na wsiach brak tych szkół sprawia, że około 3 tys. dzieci głąbiej upośledzonych umysłowo nie obejmuje właściwe dla nich nauczanie. Wzrost zakładów specjalnych ze „Szkołami życia” nastąpił w latach 1986-96 ( Według Rocznika Statystycznego GUS z 1996 r. ).

Zasadniczo celem „Szkoły życia” jest organizacja pracy i stosowanie metod wspomagających ogólny rozwój dzieci głębiej upośledzonych umysłowo, aby osiągnęły dostępny indywidualny pułap przystosowania społecznego w życiu. Najważniejsze jest zatem przygotowanie wychowanków do maksymalnej dla każdego samodzielności życia w rodzinie i do pracy w zakładach specjalnych pracy chronionej.

Wśród szczegółowych zadań „Szkoły życia” znajdują się rozwijanie procesów poznawczych i mowy, usprawnianie fizyczne, wyrabianie sprawności manualnych, uspołecznienie, samoobsługa, kształtowanie uczuć estetycznych oraz umiejętność wykonywania prostych prac fizycznych. Ważne jest aby przygotować wychowanka do czynnego uczestnictwa w życiu społecznym.

Programy szkół podstawowych specjalnych dla dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym jako nadrzędne zadania określają usprawnianie niezaburzonych funkcji fizycznych i psychicznych, a także korygowanie nieprawidłowości rozwojowych skompensowaniem ich braków. Ważne jest stworzenie warunków do uzyskania przez uczniów elementarnych wiadomości o środowisku społecznym i przyrodzie, aby przygotować ich w miarę możliwości do życia w społeczeństwie.

Realizacja tego typu zadań wiąże się z systematyczną i długotrwałą działalnością o charakterze rewalidacyjnym. Szkoła kładzie duży nacisk na praktyczne ćwiczenia w samoobsłudze, rozwijaniu sprawności ruchowej, manualnej, komunikacyjnej oraz przygotowaniu do wykonywania pracy zawodowej zgodnie z zasadą wychowania „do życia przez życie” (Ovide Decroly).

Szkoły podstawowe dla dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym tzw. „Szkoły życia” są 6-letnie i mogą być organizowane już przy istnieniu trzech oddziałów. Kieruje się do nich dzieci w wieku 8-12 lat, które posiadają pewien zasób umiejętności i nawyków – samodzielne poruszanie się, spożywanie posiłków, ubieranie, rozbieranie, zgłaszanie potrzeb fizjologicznych. Liczba dzieci w grupie nie powinna przekraczać 10 uczniów. Grupy najmłodsze i najtrudniejsze mogą liczyć 6 wychowanków.

Poza personelem pedagogicznym duży wpływ na wychowanie dzieci mają pracownicy obsługi. Ważną rolę w „Szkole życia” spełnia lekarz psychiatra i psycholog, którzy ustalają kierunek pracy pedagogicznej z dzieckiem.

W 1985r. Ministerstwo Oświaty i Wychowania (Instytut Programów Szkolnych) wydało program nauczania szkoły podstawowej specjalnej dla dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym. Treść zajęć wychowawczo-dydaktycznych została podzielona na trzy poziomy nauczania:

I  poziom obejmujący I-III rok nauczania o charakterze ogólnousprawniającym, nastawiony na rozwijanie zaradności i współżycia w środowisku, kształtowanie mowy, zawierający plastykę i muzykę.

II  poziom obejmujący IV-VI rok nauczania, poza zajęciami ogólnousprawniającymi wprowadza nauczanie przedmiotów podstawowych          ( język polski, matematyka, zajęcia praktyczno-techniczne)

III  poziom obejmuje gimnazjum specjalne, poświęcony przysposobieniu do pracy.

Pozytywnym akcentem tego programu jest wskazanie na potrzebę praktycznego przygotowania do pracy zawodowej w zakładach pracy chronionej.

Dzieci upośledzone umysłowo w stopniu znacznym rzadko korzystają z zajęć prowadzonych z całą grupą. Należałoby opracować indywidualne programy zajęć, co jest uzasadnione potrzebami psychicznymi uczniów „Szkoły życia”.

 

Jedną z tego typu placówek jest „Szkoła życia” w Węgleńcu. Funkcjonuje jako filia Specjalnego Ośrodka Szkolno-wychowawczego w Jędrzejowie. W skład Zespołu Szkół Specjalnych w Węgleńcu wchodzi szkoła podstawowa i gimnazjum dla dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym oraz internat koedukacyjny. Organizowane jest także nauczanie indywidualne dla dzieci i młodzieży w domu rodzinnym. Organem prowadzącym jest Starostwo Powiatowe w Jędrzejowie, a nadzór pedagogiczny sprawuje Świętokrzyski Kurator Oświaty w Kielcach. „Szkoła życia” w Węgleńcu powstała we wrześniu 1975r. jako druga tego typu placówka w dawnym województwie kieleckim (pierwszą była „Szkoła życia” w Skarżysku-Kamiennej). „Szkole życia” została przekazana znaczna część budynku po dawnej 8-klasowej szkole podstawowej. Do chwili obecnej funkcjonuje tu niepełna szkoła podstawowa klasy I-III (dla dzieci zdrowych) oraz Zespół Szkół Specjalnych.

Pierwszym kierownikiem „Szkoły życia” był Krzysztof Pisarek, który wraz z zespołem swoich pracowników położył duże zasługi w przygotowanie pracowni oraz dostosowanie budynku do potrzeb wychowanków „Szkoły życia”. W pierwszym roku pracy szkoły funkcjonowały trzy klasy, które równoznacznie odpowiadały grupom w internacie. Wychowankami byli na początku sami chłopcy pochodzący z okolic (często dość odległych) w wieku od 8-16 lat. Z czasem szkoła szybko rozrosła się i zaczęły pojawiać się problemy z jej „przepełnieniem”, co świadczyło o potrzebie powstania takiej placówki.

Nauczyciele i wychowawcy pracowali według ośrodków pracy i wokół takich obszarów edukacyjnych, jak plastyka, technika, muzyka, elementy języka polskiego, matematyki, środowiska oraz gimnastyka korekcyjna.

Przez wiele lat szkoła borykała się z niezrozumieniem i brakiem tolerancji ze strony mieszkańców wioski. Mieli oni wiele pretensji, że bez ich zgody piękny budynek szkoły przeznaczono „Szkole życia”, a ich dzieci muszą być dowożone do odległej szkoły gminnej. Obecnie problem te nie ma miejsca. Środowisko lokalne i wychowankowie „Szkoły życia”, jest dobrze zintegrowane.

Dziś oprócz nauczycieli i wychowawców w „Szkole życia” w Węgleńcu pracuje dwoje rehabilitantów, którzy prowadzą gimnastykę korekcyjną i pracują nad usprawnieniem fizycznych wad postawy, oraz logopeda i pielęgniarka. Natomiast lekarz i psycholog przyjeżdża z Ośrodka w Jędrzejowie na wyznaczone wizyty.

Szkoła podstawowa posiada klasę III, IV i V a gimnazjum klasy I, II i III

Liczba uczniów w klacie wynosi od 8-10. Są oni w wieku od 8-25 lat. Pochodzą w większości z terenu całego województwa świętokrzyskiego. Uczniowie pracują w kołach zainteresowań: plastycznym, teatralnym, tanecznym, technicznym, przyrodniczym, sportowym i gospodarstwa domowego. Biorą często udział w występach pozaszkolnych, a także sami zapraszają gości.

Przy Szkolnym Ośrodku wychowawczym w filii w Węgleńcu bardzo prężnie działa szkolne koło teatralne, które powstało w roku szkolnym 1999/2000. Młodzi artyści z Węgleńca mają na swym koncie występy w licznych imprezach: w Wojewódzkim Przeglądzie Małych Form Teatralnych w Skarżysku Kamiennej, w Przeglądzie Twórczości Artystycznej zorganizowanym z okazji Europejskiego Roku Osób Niepełnosprawnych „Albertiana 2004” oraz częste wyjazdy do szkól podstawowych w Jędrzejowie i okolicach.

Uczniowie w Węgleńcu prezentują swoje wytwory plastyczne na Wystawie Prac Dzieci i Młodzieży Niepełnosprawnej w Domu Kultury w Jędrzejowie, biorą udział w konkursie plastycznym „Szopki Jędrzejowskie”

Ważnym wydarzeniem dla „sportowców” ZSS jest udział w olimpiadach specjalnych.

Z okazji uroczystości szkolnych takich, jak np.: Dzień Kobiet, Dzień Edukacji Narodowej, Andrzejki, Jasełka, Dzień Dziecka zapraszani są rodzice, a także władze powiatowe i kuratoryjne.

Przy ZSS w Węgleńcu działa Samorząd Uczniowski, PCK oraz ZHP (drużyna harcerska Piraci i drużyna zuchów Leśne Skrzaty).

Internat koedukacyjny liczy pięć grup.

Zgodnie ze Statutem Szkoły cele i zadania pracy dydaktyczno-wychowawczej, opiekuńczej i rewalidacyjnej wynikają z zasad pedagogiki specjalnej, dostosowanych do rodzaju i stopnia niepełnosprawności wychowanków. Głównym zadaniem jest takie przygotowanie wychowanków do życia. aby mogli zintegrować się ze środowiskiem, w którym będą przebywać jako osoby dorosłe.

Program wychowawczy szkoły zakłada sobie następujące cele i zadania:

§             kształtowanie właściwych postaw obywatelskich,

§             bezpieczne funkcjonowanie ucznia w szkole oraz w drodze do niej,

§             kształtowanie właściwych nawyków zdrowotnych i higienicznych,

§             przygotowanie do samodzielnego życia,

§             aktywne uczestnictwo w życiu społeczności szkolnej,

§             przejawianie szacunku dla podstawowych wartości: prawdy, dobra i piękna,

§             przestrzeganie praw przyznanych w Konwencji o Prawach Dziecka w zakresie: wolności osobistej, tolerancji, szacunku, korzystania z dóbr kulturowych i socjalnych.

Szkoła realizuje swoje cele i zadania poprzez kalendarz imprez, wycieczki (regionalne i przedmiotowe), spotkania z ciekawymi ludźmi, oglądanie filmów edukacyjnych, realizację programu wychowawczego, konkursy, olimpiady, akademie, imprezy szkolne oraz współpracę z instytucjami wspomagającymi wychowanie.

Celem wychowania i nauczania „Szkoły życia” jest wyposażenie uczniów w takie umiejętności, sprawności i nawyki, aby mogli porozumieć się z otoczeniem (werbalnie lub pozawerbalnie), byli zaradni w życiu codziennym i mogli uczestniczyć w życiu społecznym.

Sposobem realizacji zadań szkoły jest wczesne podjęcie oddziaływań rewalidacyjnych, tworzenie precyzyjnych diagnoz psychologiczno-pedagogicznych każdego wychowanka, dostosowanie metod, form i środków dydaktycznych do możliwości i potrzeb wychowanków. Ważne jest zapewnienie specjalistycznej opieki i prowadzenie zajęć z zakresu: usprawniania i kompensacji zaburzonych funkcji, terapii logopedycznej, psychologicznej, technik szkolnych, zaradności i samoobsługi. gimnastyki korekcyjnej, współżycia w grupie rówieśniczej i społeczeństwie, a także współpraca ze środowiskiem dziecka.

„Szkoła życia’ w Węgleńcu swą pracę realizuje w oparciu o „Program wychowania i nauczania dzieci i młodzieży upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym”. Został on zatwierdzony przez Ministra Edukacji Narodowej w dniu 15 kwietna 1997r. do realizacji i stosowania w przedszkolach i szkołach podstawowych od roku 1997/98.

Program został przygotowany przez Zespół Specjalistów, którzy wykorzystali do jego opracowania doświadczenia pedagogiczne nauczycieli i wychowawców szkół i placówek kształcenia specjalnego z całej Polski.

Podczas edukacji dziecko powinno przejść cztery etapy:

Etap I - Pobudzanie zmysłów (dotyk, smak, wzrok, węch).

Etap II- Integracja zmysłowo-ruchowa.

Etap III- Wypracowanie somatognozji.

Etap IV- Wypracowanie gotowości do nauki.

Program proponuje następujące przedmioty – obszary oddziaływań:

§             Funkcjonowanie w środowisku.

§             Plastyka.

§             Technika.

§             Muzyka z rytmiką.

§             Wychowanie fizyczne.

§             Rewalidacja indywidualna.

Program zawiera ramowy układ treści o charakterze otwartym, co pozwala na dowolne modyfikowanie go przez nauczycieli i umożliwia tworzenie na jego bazie indywidualnych programów edukacyjnych.

Mało jeszcze wiadomo na temat nauczania dzieci głębiej upośledzonych umysłowo, dlatego każdy nauczyciel musi nieustannie uzupełniać swoją wiedzę psychologiczno-pedagogiczną i metodyczną. Absolwenci „Szkoły życia” mogą dalej kształcić się w gimnazjum specjalnym, a następnie są przygotowywani do wykonywania określonej pracy przez przysposobienie zawodowe. Znacznie lepsze są warunki rehabilitacyjne i socjalne w dużych miastach. W gorszej sytuacji znajdują się dzieci upośledzone ze środowisk wiejskich, tak jak uczniowie „Szkoły życia” w Węgleńcu.

Podstawę organizowania szkół specjalnych stanowi statut specjalnej szkoły podstawowej i specjalnego zakładu wychowawczego oraz specjalnego zakładu szkolno-wychowawczego.

Załącznikiem do niniejszej pracy jest Statut Ośrodka Szkolno-Wychowawczego w Jędrzejowie, pod który podlega „Szkoła życia” w Węgleńcu.

 

 

 

 

 

 

Bibliografia

 

1.Balcerek M., Rozwój wychowania i kształcenia dzieci upośledzonych umysłowo, WSiP, Warszawa 1981.

2.Bobkowicz – Lewartowska L., Autyzm dziecięcy- zagadnienia diagnozy i terapii, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2000.

3.Dziecko niepełnosprawne w rodzinie, red. I. Obuchowska, WSiP, Warszawa 1991.

4.Wyczesany J., Pedagogika upośledzonych umysłowo, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2004.

5.Z zagadnień oligofrenii dziecięcej, red. K. Kirejczyk, NK, Warszawa 1967.

6.Statut Specjalnego Ośrodka Szkolno-Wychowawczego w Jędrzejowie.

Zgodnie z Zarządzeniem Ministra Edukacji Narodowej dnia 4 października 1993r. poz. 36.

7.”Program wychowania i nauczania dzieci i młodzieży upośledzonych w stopniu umiarkowanym i znacznym”. Warszawa 15 kwietnia 1997r.

8.Kronika Zespołu Szkół Specjalnych w Węgleńcu.